Czy da się wychować dzieci bez karania (i bez nagradzania)?

Jeśli miałbym odpowiedzieć na to pytanie w jednym zdaniu, powiedziałbym, że da się, ale jest to diabelnie trudne, jeśli chcemy to zrobić właściwie.

Kary fizyczne?

Jak już wiecie, jestem stanowczym przeciwnikiem kar fizycznych. Wielokrotnie pisałem o wielu, naprawdę wielu negatywnych skutkach takiego wychowania i uważam to za niezwykle niebezpieczne narzędzie w rękach ludzi mających władzę (w tym przypadku rodzicach). Nawet jeśli mówimy o czymś tak powszechnym jak klaps. Wielkość szkód, jakie można tą metodą dokonać jest dla mnie zbyt wielka i nigdy nie chciałbym być odpowiedzialny za wywołanie u mojego dziecka jakich schorzeń natury psychologicznej typu niskie poczucie własnej wartości, obniżony poziom inteligencji, kompleksy czy depresja, tylko dlatego, ze nie potrafiłem opanować swojej złości. Wiem, że niektórzy rodzice się na to decydują, ale dla mnie to zbyt wiele. Nieprzekonanych zapraszam tutaj.

No dobra, kary fizyczne rozumiem. Ale cała reszta kar? Oszalałeś?!

Widzę oczami wyobraźni pełno oburzonych rodziców: „Ale jak to? To nie mogę już wysłać dziecka za karę do swojego pokoju?!”

I chciałbym ich uspokoić. Oczywiście, że możecie. Ja jednak tego nie robię. Dlaczego?

Kilka miesięcy temu byłem świadkiem sytuacji, w której chłopczyk uderzył swojego młodszego brata. Za karę wysłano go więc do swojego pokoju. Nie uderzono go, ale ukarano go poprzez izolację. Nie miało znaczenia, że czuł się źle z tym co zrobił. Nie miało znaczenia, że przeprosił. Jego rodzice i tak uważali, że ich dziecko musi dostać nauczkę. Że tylko w ten sposób się nauczy. I trzeba przyznać, że wszyscy mamy takie myśli prawda? Na pewno ja je mam. Że jak dam porządną nauczkę, to zapamięta tą lekcję do końca życia. Nie wiem czy zauważacie, ale to jest dokładnie ten sam schemat myślenia, który napędza rodziców do dawania klapsów. I z dokładnie tego samego powodu, jest on błędy.

„Wiara w to, że dzieci muszą być ukarane, aby nauczyć się lepszego zachowania, jest nielogiczna. Dzieci uczą się przewracać, czołgać, chodzić, mówić, czytać i jeszcze wielu innych bardziej skomplikowanych czynności, bez konieczności karania. Dlaczego więc, takie same łagodne przewodnictwo, wsparcie i świadomość rozwojowych możliwości dziecka, które rodzic wykorzystuje do nauki tych skomplikowanych czynności, nie miałoby zadziałać, aby nauczyć dziecko łagodnie głaskać kota czy pisać na kartce zamiast po ścianie?” L. R. Knost

Wysłanie więc dziecka do pokoju, aby „zrozumiało swoją lekcję”, nie sprawi, że ono nie uderzy więcej swojego brata. Najprawdopodobniej jedyny efekt jaki dzięki temu osiągniemy, to fakt, że nasze dziecko będzie jeszcze bardziej złe na swojego brata i będzie uważało, że to przez niego zostało ukarane. Co prawda, w towarzystwie rodziców więcej go raczej nie uderzy, ale możemy być pewni, że gdy tylko chłopcy zostaną na chwilę sami, to nic go przed tym nie powstrzyma. A chyba nie na tym nam zależy, prawda? Nie chcemy, aby nasze dziecko nie krzywdziło brata tylko wtedy, gdy jesteśmy obok. Chcemy, aby po prostu go nie krzywdziło. 

Skoro więc ustaliliśmy, że nie uda nam się wymodelować odpowiedniego zachowania karaniem, ustalmy jeszcze dlaczego nagrody też nie są dobrą drogą.

W końcu rezygnacja z kar brzmi jeszcze w miarę racjonalnie (mam nadzieję), ale co mi strzeliło do głowy, żeby rezygnować też z nagród?

Nie wiem czy o tym wiecie, ale już kilkadziesiąt lat temu przeprowadzono pewien eksperyment. Na dorosłych ludziach. Podzielono ich na dwie grupy i obie grupy dostały to samo zadanie wymagające kreatywnego myślenia. Umieścili więc ludzi po kolei w pokoju i pokazywali im taki oto widok:

Zadanie brzmiało: „Masz do dyspozycji pudełko z pinezkami, świecę i zapałki. Zamocuj świece na korkowej tablicy tak, aby wosk nie kapał na stół.”

Różnica między grupami polegała na tym, że ludzie w pierwszej grupie nie otrzymali wynagrodzenia, a ludzie w drugiej grupie, mieli dostać wynagrodzenie zależne od wyniku (im szybciej wykonają zadanie, tym większe wynagrodzenie). Jak myślicie o ile szybciej druga grupa, mająca większą motywację, wykonała zadanie?

Otóż okazało się, że druga grupa wykonywała to zadanie przeciętnie o 3 minuty dłużej (!), niż pierwsza. Myśl o nagrodzie była dla nich tak stresująca, że nie mogli się w pełni skupić na samym zadaniu, podczas gdy w pierwszej grupie rozwiązywali je znacznie szybciej, korzystając wyłącznie z wewnętrznej motywacji.

To jednak nie wszystko

Druga rzecz, która zniechęca mnie do korzystania z nagród (poza blokującym kreatywne myślenie stresem, jaki mogą wywołać), to fakt, że jako ludzie bardzo szybko stajemy się niewolnikami naszych przyzwyczajeń. I nawet jeśli początkowo nagrody działają motywująco i wspierają prawidłowe zachowanie, to po pewnym czasie zaczynamy ich oczekiwać. Przyzwyczajamy się do tego, że nagrody są. I motywacją jaką początkowo dawały znacznie maleje. Wtedy jedynym rozwiązaniem jest zwiększenie ich ilości (która po pewnym czasie ponownie będzie musiała zostać zwiększona). To chyba nie jest jednak droga, którą chcemy iść, prawda?

Nie mówiąc już o tym, że pozbawienie nagrody, w którymkolwiek momencie, zaczyna być traktowane jak kara. Nie jest to, co prawda widoczne na początku, ale na dłuższą metę system nagradzania, działa dokładnie tak samo jak system karania (co jeszcze lepiej widać, gdy zauważymy, że ludzie przyzwyczajeni do kar, traktują brak kary, jak nagrodę).

No dobra, powiedzmy, że nas przekonałeś. Wiemy już czego nie robić. Czy masz więc jakieś pomysły, co robić zamiast?

Są trzy najważniejsze rzeczy, które można zrobić. 

1. Dopasowanie otoczenia i ograniczone zaufanie

Po pierwsze, powinniśmy dopasowywać otoczenie naszego dziecka, do jego wieku i do jego odpowiedzialności. Nie dajemy dwulatkowi widelca i nie sadzamy go przed gniazdkiem elektrycznym, podobnie jak nie ufamy mu na tyle, aby pozwolić mu iść po krawężniku, przy bardzo ruchliwej ulicy. Nie dajemy mu również trzydziestu pudeł z zabawkami w nadziei, że będzie się nimi ładnie bawić, po czym sam je wszystkie po sprząta. To tak nie działa :)

2. Rada i przewodnictwo

Po drugie, służymy radą i przewodnictwem. Trochę pisałem o tym już tutaj. Czyli z jednej strony nie pozwalamy dziecku zbliżać się do gniazdek, ale tłumaczymy dlaczego. Podobnie z krawężnikiem przy ruchliwej drodze czy w przypadku zabawek. Nie dopuszczamy do niebezpiecznej sytuacji, ale mówimy dlaczego. I dopiero po miesiącach lub nawet latach (tak, też chciałbym, że to trwało kilka dni, maksymalnie tydzień – nie jesteście sami), sprawdzamy dziecko w bezpiecznych warunkach. Zostawiamy je wtedy same w pokoju, z pudełkiem kredek i wieloma ścianami w pobliżu (życie na krawędzi w wersji dla rodziców) i obserwujemy. Obserwujemy i w razie potrzeb ratujemy sytuację. 

Zadziałało? Super! Jak zadziała jeszcze dziesięć razy z rzędu, to jesteśmy w domu. 

Nie zadziałało? Możliwe, że to jeszcze za wcześnie dla naszego dziecka, możliwe, że nie wytłumaczyliśmy tego dość dokładnie, a może po prostu ma gorszy dzień. Kto wie? Tak czy inaczej, musimy jeszcze poczekać.

3. Naturalne konsekwencje

Po trzecie i ostatnie, pozostają nam naturalne konsekwencje. Oczywiście w przypadku rzeczy niebezpiecznych typu owego wszędzie maglowanego gniazdka elektrycznego czy ruchliwej ulicy nie możemy sobie na to pozwolić (bo konsekwencje mogłyby być zbyt niebezpieczne) i pozostają nam tylko dwie powyższe metody. Jednak na przykład w przypadku zabawek i innych dziecięcych własności, już możemy. 

Zniszczyłeś zabawkę? Przykro mi, niestety nic z tym nie możemy zrobić (a już szczególnie nie ma szans, na kupienie nowej – tak właśnie tworzy się dzieci tzw. bezstresowe, a chcemy tego za wszelką cenę uniknąć).

Nie możesz znaleźć zeszytu w swoim pokoju przez bałagan? Wydaje mi się, że twoja pani nauczycielka chyba nie będzie z tego powodu zbyt zadowolona. 

Chciałaś ubrać dzisiaj swoją ulubioną sukienkę, ale zapomniałaś zanieść ją do prania? To musi być dla ciebie bardzo trudne.

Zostawiłeś rower na polu i zaczął rdzewieć? Niestety innego nie mamy, więc będziesz musiał jeździć na takim. Jest mi równie przykro co tobie.

Oczywiście czasami jest tak, że na przykład rower był ważnym prezentem i bardzo nam (rodzicom) na nim zależy, więc nie chcemy dopuścić do etapu rdzewienia – co możemy zrobić w takiej sytuacji?

Wtedy, dokładnie tak samo jak w przypadku gniazdek i ruchliwych ulic – naturalne konsekwencje nie wchodzą w grę i pozostają nam dwie pozostałe opcje – czyli najpierw tłumaczymy, a później przeprowadzamy testy w terenie.

Na zakończenie

Wiem, że po przeczytaniu powyższego niektórym może się wydawać, że ja osobiście nie daje dzieciom żadnych kar. To jednak nie jest prawda. Posiadanie takiej wiedzy, nie sprawia, że automatycznie stajemy się odporni na stres i na własne emocje. Dlatego mi też zdarza się czasami wpaść we wściekłość na widok zniszczonych przez zaniedbanie zabawek czy roweru porzuconego na ulicy, bo akurat było coś „ważniejszego”. I też zdarza mi się powiedzieć, że „skoro tak traktujecie własne rzeczy, to macie zakaz korzystania z wszystkich zabawek. Przez rok. I macie zakaz jedzenia słodyczy. I nie jedziecie z nami na wakacje. I Święta też są odwołane!” (no dobra, trochę koloryzuję ;). 

Niemniej rzeczywiście zdarza mi się dorzucić moim dzieciom jakąś karę, która niekoniecznie jest związana z ich „wykroczeniem” i zdecydowanie nie jest naturalną konsekwencją. I dopiero po czasie orientuję się, że tak naprawdę, to zachowałem się jak uparty osioł i że w zasadzie, to nie miałem racji. Co wtedy robię? Jedyną rzecz, którą mogę: Idę przeprosić moje dzieci (patrz też: Przeproś swoje dziecko), za bycie upartym osłem. To też pomaga mi unikać kolejnych sytuacji tego rodzaju. W końcu nikt nie lubi zbyt często przyznawać się do błędu, prawda? :)

Bardzo pomaga mi też korzystanie z metody jedzenia słonia po kawałku i brania jednego dnia na raz. Polecam.

A jeśli interesuje was rozwiązanie problemu ze świeczką, to znajdziecie je na Wikipedii :)

Prawa do zdjęcia należą do Andrew.